Alcumes do Concello de Vedra

A Anduriña
A Avioneta
A Cabuxa
A Caldeireta
A Canicova. Do apelido
A Capadora
A Carbona
A Carteira
A Enana de Matelo
A Fachala. Do apelido
A Ghaliñachoca
A Luchana
A Manecha
A Mourisca
A Picona. Procede dun apelido.
A Pilonga
A Preta
A Rebola
A Romarisa
A Rula
A Tallona
A Tiñosa
A Tixola
A Vergha
A Vinculeira
A Vituca
Antonio do Pito
As Alicias
As Alvelas. Polo apelido.
As Carrillas. Polo apelido.
As Derradeiras. Nunca tiñan présa e eran as últimas en face-los labores do campo.
As Fachalas. Do apelido
As Mogas. Procede dun apelido.
As Pementas
Barreiro O Roxo. San Fins
Barreiro O Vello
Da Fábrica
Da Raxeira
Da Señora
Da Veiga
Da Viúda
De Barreiro
De Carballo
De Paulus
De Ramón
De Rosaria
De Sanín
De Segundo
De Sidre
Devesa da Ghranda
Devesa de Cornado
Do Arrieiro
Do Arrueiro
Do Canteiro
Do Carballeiro
Do Carteiro
Do Coxo
Do Souto
Freiría de Cornado
La Pucha
O Alcornoque
O Americano. Estivera en Bos Aires
O Avión
O Barbas
O Cabuxo
O Caliro
O Candieiro
O Canicovo. Do apelido Canicova.
O Caniso. Neste Concello falan con seseo.
O Cañeiro
O Carallán
O Carrancholas
O Coxo de Nande
O Crecho
O Cutrinsiño
O Enterrador
O Gorrión. Xa o herdou do pai; parécelle moi mal se llo chaman.
O Luchano
O Manco
O Matachín
O Melenas
O Neghrito
O Pauvirandeiro
O Preto
O Raxeiro
O Rengho
O Retratista. Andaba polas romarías cunha máquina de retratar.
O Rito
O Sancarrón. Era moi orgulloso.
O Segho de Nande
O Serodio
O Tixolo
Os Batricudos. Eran tres irmás e cando ían á escola os compañeiros chamábanlle Etecabra, Etemuxe e Eterroxete; puxéranllo os avós e quedoulle.
Os Casavellas
Os da Codeseira
Os da Ferreira
Os da Taberna
Os de Ambrosio
Os de Antonio da Taberna
Os de Bouzas
Os de Casal de Silvaescura
Os de Domingos
Os de Fransisco. Neste caso é apelido.
Os de Gaiteiro. É un apelido.
Os de Manuelpequeno
Os de Martita
Os de Pardiñas
Os de Rafael
Os de Segundo
Os de Sesáreo
Os de Xunqueira
Os do Caseiro
Os do Maestro
Os Moraos
Os Panadeiros . Repartiran o pan.
Os Picóns. Polo apelido.
Pitobebendo
Varela de Nande
Xan da Preta. Herdouno da súa sogra.

A orixe dos alcumes:

O nome é concebido nas sociedades primitivas non somente coma un instrumento para designar a unha persoa determiñada frente a outras, senón tamén e ó mesmo tempo como unha nota esencial da súa persoalidade. O que existe ten un nome e o que non ten nome non existe. Saber un nome é saber a esencia de quen o leva. E quen sabe a esencia dunha persoa pode exercer sobre ela unha influencia máxica. Este pensamento aparece, por exemplo, repetidas veces no Antiguo Testamento, aínda que non é exclusivo da cultura xudaica.

Na Biblia atopamos varios exemplos nos que as persoas cambian o seu nome cando reciben unha misión concreta. É de todos coñecido que cando Xesús lle encomenda a San Pedro (ata entón chamado Simón) a súa misión dille: “Ti eres Pedro e sobre esta pedra...”.

Ata non hai moitos anos, os relixiosos e relixiosas ó profesaren tomaban un nome diferente ó seu e este cambio simbolizaba a renuncia á súa vida anterior e o inicio dunha nova vida. Por razóns de orde práctica este costume desapareceu.

Actualmente, ó seren os nenos bautizados e inscritos no Rexistro Civil nada máis nacer, o nome non ten nada que ver coa personalidade que vai desenrolando ó pasaren os anos. En efecto, a diferencia doutras sociedades nas que o rito do bautismo se practica na adolescencia ou, incluso, na idade adulta, de xeito que o individuo pode escoller o seu nome, ou naquelas outras sociedades nas que se practican ritos de transición da infancia á xuventude, en Galicia, o mesmo que acontece nos países de maioría católica, os nomes véñenlle impostos ós nenos pola familia, actualmente polos pais, anteriormente polos padriños, seguindo costumes que foron evolucionando co paso do tempo e nos que a tradición xudeocristiana, a traverso da igrexa católica, ten unha gran influencia, e que poderíamos sintetizar nos seguintes:

· Seguindo a tradición familiar, é dicir, poñéndolle o nome do pai, da nai, avós[1], padriños ou outros familiares, incluso o nome dun irmán máis vello fallecido[2], dalgún familiar que estaba na emigración[3], etc.
· Tendo en conta as circunstancias do nacemento (festividade do día ou días próximos, o santo ou santa patrona da localidade, a condición de fillo ou filla de nai solteira[4], nacidos por cesárea[5], a coincidencia do nacemento coa morte recente dalgún familiar, etc.).
· As modas e os fenómenos de interculturación propios de cada época, entre os que cabería cita-los casamentos con persoas procedentes doutras Comunidades Autónomas ou doutros países, aínda que a súa incidencia sexa limitada.
· A emigración, que actúa neste caso como un factor de aculturación moi importante[6], pois ás veces non se opta por un antropónimo diferente, senón simplemente pola súa forma noutra lingua.

E xa máis recentemente, por influencia dos medios de comunicación e máis en concreto polas telenovelas realizadas en países latinoamericanos, nun intento de rachar coa tradición e diversifica-los antropónimos familiares, detectamo-la aparición dunha serie de nomes alleos ou fórmulas foráneas doutros xa tradicionais (Iván, Marián, Miriam, Cristal, etc.), así como asociacións estranas á nosa cultura (Fernando Xosé, Luis Alberto, etc.). Tamén desapareceu o costume de impoñerlle ós recén nacidos o nome do santo do día, sobre todo se era un nome pouco corriente, seguindo así os consellos dos sicólogos que alertan das posibles influencias negativas sobre a personalidade do neno ou da nena dos nomes que poden provoca-las bulras dos compañeiros de xogo ou de estudio.

Nunha investigación sobre a evolución dos antropónimos familiares realizado no ano 1996[7] apreciamos unha ruptura na tradición que se produce nos anos 60, cuias causas non é do caso explicar aquí, pero que ten como consecuencia unha meirande diversificación dos antropónimos, a desaparición do costume de poñerlle ós nenos o nome do santo do día e unha maior intervención dos pais na decisión sobre o nome dos fillos.

Sendo, pois, a homonimia un fenómeno moi frecuente na sociedade tradicional galega, xurden incluso no propio seo familiar os alcumes, xuntamente cos diminutivos, cunha finalidade meramente diferenciadora. Deseguida, “contaxian” a outros membros da familia e pasan a herdarse o mesmo que os apelidos oficiais.

[1] En Galicia, ata a década dos 60, era incluso máis frecuente poñerlle ós recén nacidos o nome dos avós que o dos pais, segundo un orde de prioridade que escomezaba polos avós “da casa”, é dicir aqueles cos que convivía o matrimonio e a súa descendencia. Tratábase, evidentemente, dun xeito de expresarlle ó seu recoñecimento ó avó ou á avoa, que tamén soían recompensar este xesto cunha meirande preferencia polo neto ou neta que levaba o seu nome.
[2] Este costume, para o que os nosos informantes nos proporcionaron distintas explicacións incluso contradictorias entre sí, non era exclusivo de Galicia. Así, por exemplo, sabemos que Salvador Dalí levaba o nome dun irmán morto ó pouco de nacer, circunstancia que chegaría a ter gran importancia na súa persoalidade.
[3] Nestes casos establecíase un sutil vínculo entre o neno ou a nena e a personalidade de quen herdaba o nome, pois, aproveitando a natural curiosidade infantil por saber porqué lle puxeran ese nome e non outro, os pais e, sobre todo as avoas, trataban de trasladar á memoria infantil os seus propios recordos da personalidade do ausente.
[4] Ós fillos de nai solteira poñíanlle ás veces nomes pouco frecuentes, tomados do santoral católico, iso si, pero que pola súa rareza daban lugar a comentarios por parte dos veciños. Durante a etapa republicana prohibeuse expresamente este e outros costumes discriminatorios tocantes ós apelidos, pero realmente ata os anos 60 non desapareceron por completo. Esta cuestión foi tratada máis ampliamente no noso traballo “A nai solteira en Galicia”, V Premio de Investigación Xoana Torres do Concello de Santiago de Compostela (inédito).
[5] Esta era a razón pola que se impoñían os nomes de César, Cesáreo, Ramón ou Ramona e Nonato, tanto como nomes únicos como formando parte de nomes compostos.
[6] Unha ollada ás esquelas que aparecen diariamente nos xornais permítenos decatarnos da importancia deste fenómeno.
[7] María MONTAÑA e outros: “A evolución dos nomes propios en Galicia e o fenómeno de aculturación por sustitución dos antropónimos tradicionais” (inédito).

Alcumes do Concello de Padrón

A Ballena
A Cachorra
A Cantareira
A Carabilla
A Conexa
A do Comedor
A Ghabina
A Lambida
A Lombrigha
A Marrapita. Extramundi
A Parida
A Pulga
A Rata
A Rochila
A Rosquilleira
A Sacamuelas. Extramundi
A Sacoreta
A Sanlesa
A Xilina
As Carreteiras
As Rumilleiras
Barbastristes
Chaparrita
Falabarato
María a Ferrina
María da Rafaela
María do Souto
Mixiricas
Moreneira
O Arxentino
O Camello
O Churrero. Extramundi
O Ferroviario
O Fervello
O Fungas
O Grilo. Extramundi
O Liso
O Maletero
O Mecánico
O Paspallas
O Pementeiro. Extramundi
O Pesca. Extramundi
O Queifás
O Quinto. Por ser moi pequeno.
O Sicario
O Silleda
Os Capadores. Extramundi
Os do Penedo
Os Telescos
Ovellapreñada
Palanquero
Patachoca
Pepa a Loba. Chámase "Pepa" e é moi mala.
Pepa da Moa
Pernil de polo
Raposeira
Roquiño
Sisí

Os alcumes en Galicia

Los seudónimos y los motes son más verdaderos que los nombres legales, ya que apenas hay cosa legal que sea verdadera, y la que verdadera resulte será a pesar de su legalidad, jamás a merced de ella.
(Miguel de Unamuno: "Amor y Pedagogía")

Cicais os nosos paisanos sen ter plena conciencia dilo pensaban o mesmo que Unamuno, xa que en Galicia o costume de chamarlle a alguén polo alcume ou "de mal nome" era frecuente, sobre todo no medio rural ou mariñeiro, nos barrios periféricos das vilas e cidades e noutros lugares onde convivían grupos numerosos de persoas (centros escolares, fábricas, mercados, etc.).
Algunhas aldeas, parroquias ou barrios eran máis propensos que outros a designar ós seus veciños con alcumes e, incluso, a presumir deste costume como se aprecia na copla seguinte:
Santa Marta tiene lo que no tiene
Santiago de Compostela entero
la casa de la “Pichona”
y el hórreo del “Paxarelo”.
Noutras localidades nas que abondan os alcumes de carácter familiar, é dicir aqueles que afectan a tódolos membros dunha mesma familia, considerada esta no seu sentido extenso, e que se transmiten de xeración en xeración, como acontece no caso de Noia por exemplo, os seus habitantes prefiren gardalos en segredo, tal como acontecía cos saberes artesanais na Idade Media.